تبيين و تحليل نقش كتابداران و اطلاع رسانان در عصر تحول
تبيين و تحليل نقش كتابداران و اطلاع رسانان در عصر تحول
و ارائه چارچوبي نظري براي ارزيابي خدمات كتابخانه ها در محيط جديد
رحمت الله فتاحي
دانشيار گروه كتابداري و اطلاع رساني
دانشگاه فردوسي مشهد
(ارائه شده در يکي از سخنرانيهاي ماهانه انجمن کتابداري و اطلا ع رساني ايران)
مطالب اين بحث
• آغاز سخن: هدف و رويكرد بحث حاضر
• تحليل برخي ويژگي هاي محيط اطلاعاتي جديد
• پيامدهاي شرايط جديد براي جامعه و نيز حرفه كتابداري
• لزوم همخوان كردن كاركردها و خدمات كتابخانه ها با شرايط جديد
• شناسايي، تعريف و تدوين نقش هاي جديد براي كتابخانه ها
• ويژگي ها و توانمندي هاي منحصر بفرد كتابخانه ها در مقايسه با ساير حرفه هاي دست اندركار اطلاعات
• چارچوب و معيارهاي ارزيابي خدمات كتابخانه ها
• پايان سخن: شرايط حضور و بقا در عصر حاضر
هدف بحث حاضر:
· شناسايي ويژگيها و توانمنديهاي منحصر بفرد حرفه كتابداري كه مي تواند تداوم داشته باشد
· شناسايي خدمات و زمينه هاي كاري براي ايفاي نقش هاي جديد (بقا در شرايط رقابتي)
· پاسخ به برخي ابهامات و ترديدها پيرامون جايگاه كتابداران در آينده
تحليل ويژگي هاي محيط اطلاعاتي جديد
1. توسعه فناوري اطلاعات به منزله يك زمينه اقتصادي بزرگ
2. سادگي بيش از حد توليد اطلاعات براي همه
3. افزايش فوق العاده توليد كنندگان اطلاعات
4. افزايش فوق العاده حجم اطلاعات
5. افزايش تعداد و تنوع محمل هاي اطلاعاتي
6. افزايش تعداد و تنوع ابزارها و پايگاه هاي اطلاعاتي
7. افزايش تعداد و تنوع شبكه هاي اطلاعاتي
8. گسترش اينترنت به منزله بستر جهاني توليد، توزيع و مصرف اطلاعات
9. در عين حال، آشفتگي در محتوا و نظم اطلاعات در اينترنت
پيامدهاي شرايط جديد براي جامعه
1. افزايش دسترسي مستقيم و بي واسطه جامعه به اطلاعات و نظامها و شبکه هاي اطلاعاتي
2. اتكاي بيشتر جامعه به اينترنت براي رفع انواع نيازهاي اطلاعاتي
3. سادگي توليد اطلاعات توسط جامعه و قرار دادن آن در دسترس ديگران (جامعه خود ناشر)
4. ارزشمندتر شدن نقش اطلاعات در زندگي فردي، اجتماعي و حرفه اي
5. افزايش اشتغال در حوزه فعاليت هاي اطلاعاتي و ورود متخصصان ديگري غير از كتابداران به اين عرصه
6. افزايش تنوع در مشاغل اطلاعاتي و به وجود آمدن مشاغل جديد در مقايسه با مشاغل سنتي
7. حضور گسترده بخش هاي تجاري و غير دولتي در توليد، توزيع و سازماندهي اطلاعات
8. افزايش تنوع بيش از حد در نظامها و پايگاههاي اطلاعاتي و افزايش دشواري در استفاده از آنها
9. در عين حال، افزايش دشواري براي جامعه در شناسايي و دسترسي به اطلاعات مرتبط و باكيفيت
پيامدهاي شرايط جديد براي كتابداران
1. كاهش نقش واسطه گري و کاهش ارتباط حضوري با نيازمندان اطلاعات Dis-intermediation
2. افزايش دشواري در گزينش اطلاعات كيفي با توجه به حجم انبوه اطلاعات موجود
3. افزايش دشواري در سازماندهي حجم انبوه اطلاعات موجود
4. عدم كارآيي شيوه ها و ابزارهاي سنتي براي سازماندهي محيط اطلاعاتي جديد
5. عدم كارايي آموزشهاي سنتي در مديريت محيط جديد اطلاعاتي
6. حضور گسترده كارشناسان رايانه به منزله طراحان نظامهاي اطلاعاتي جديد (رقبا يا همكاران حرفه اي)
7. فرصت هاي كمتر در به دست آوردن مشاغل جديد براي كتابداران
چارچوبهاي نظري براي همخوان كردن كتابخانه ها با شرايط جديد
• برون گرايي، به جاي درون گرايي
• افزايش فعاليت، به جاي واگرايي
• افزايش خلاقيت، به جاي تكرار رويه هاي سنتي
• راهبري محيط، به جاي دنباله روي
• بهره گيري از فناوريهاي جديد، به جاي مقاومت در برابر آن
• آموزشهاي تخصصي و خودآموزي، به جاي آموزشهاي سنتي
• تغيير معيارها و مقياسهاي ارزيابي كتابخانه، از كميت مجموعه و تجهيزات به كيفيت خدمات و اثربخشي آن
شناسايي، تعريف و تدوين نقش هاي جديد براي كتابخانه ها
چارچوب و ملزومات كار:
• بررسي ماهيت حرفه از ابعاد انساني، اجتماعي، و تخصصي
• حفظ اصول و معيارهاي ارزشمند كتابداري
• شناسايي ويژگي هاي اساسي و منحصر بفرد حرفه
• شناسايي نقشها و وظايفي كه تنها از عهده كتابداران بر مي آيد
• شناسايي نقشها و وظايفي كه با همكاري ساير حرفه ها قابل انجام است
ويژگي ها و توانمندي هاي منحصر بفرد يا خاص كتابداري در مقايسه با ساير حرفه هاي دست اندركار اطلاعات
• كتابخانه يك نهاد اجتماعي است و بر مبناي نياز جامعه به وجود آمده است
• كتابداري بر مجموعه اي از اصول علمي استوار است
• كتابخانه مهمترين متولي فراهم آوري و حفظ دانش مدون بشري بوده و هست
• كمتر حرفه يا گروهي به اندازه كتابداران داراي دانش و بينش در باره انواع منابع اطلاعاتي هستند
• منابع كتابخانه ها مبتني بر نياز جامعه و بر اساس اصولي خاص گزينش مي شود
• كتابداران مهمترين متولي تعيين محتواي نظامهاي اطلاعاتي هستند
• كتابداران مهمترين متوليان سازماندهي منابع دانش هستند
• كتابداران مهمترين و معتبرترين متوليان اشاعه دانش و دسترسي آزاد به اطلاعات هستند
• كتابداران مهمترين مشاوران اطلاعاتي و پژوهشي هستند
• كتابداران مهمترين و معتبرترين متوليان آموزش مهارتهاي اطلاع يابي (آموزش سواد اطلاعاتي) هستند
• بيشتر فرايندهاي كاري (كاركردهاي) حرفه كتابداري داراي ارزش افزوده است
• در مجموع، كتابداران متولي اصلي مديريت اطلاعات و دانش هستند
نقشها و وظايف
1. مديريت يكپارچه منابع و نظامهاي اطلاعاتي با هدف ايجاد ارتباط و انسجام در محيط اطلاعاتي و ارائه خدمات سريعتر و بهتر به کاربران
2. گزينش و ارزيابي منابع، نظامها و شبكه هاي اطلاعاتي با هدف فراهم آوري دسترسي جامعه به اطلاعات كيفي
3. مشاوره اطلاعاتي و پژوهشي با كاربران با هدف تسهيل، تسريع و بهبود فرايند فعاليتهاي پژوهشي و توليد دانش نو
4. آموزش مهارتها و سواد اطلاعاتي با هدف توانمندسازي كاربران در بهره گيري مستقل از محيط اطلاعاتي و سوق دادن جامعه به سوي جامعه اطلاعاتي
5. طراحي و يا كمك به طراحي نظامهاي اطلاعاتي كاربرمدار با هدف ايجاد نظامهاي كاربرمدارتر و كارآمدتر
6. سازماندهي كاربرمدار و خلاقانه اطلاعات با هدف جستجو و بازيابي مرتبط تر و كمك به توليد دانش نو
7. برنامه ريزي و توسعه خدمات برون كتابخانه اي با هدف به حد اكثر رسانيدن اشاعه اطلاعات و خدمات براي كاربراني كه كمتر به كتابخانه مي آيند و نيز براي كاربران راه دور
چارچوب ها و معيارهاي ارزيابي خدمات كتابخانه ها
1. به موازات بازنگري در نقش و وظايف كتابداران، معيارها و مقياسهاي ارزيابي كتابخانه نيز بايد مورد بازنگري قرار گيرد.
2. اين معيارها بايد با توجه به نيازهاي جامعه مورد بازنگري و تعريف مجدد قرار گيرد (جامعه به گونه ديگري ما را ارزيابي مي كند)
3. به جاي تاكيد بر كميت آنچه در كتابخانه موجود است (مانند كميت مجموعه، كاركنان، تجهيزات سخت افزاري و نرم افزاري)، بايد كيفيت خدمات را معيار ارزيابي قرار داد
4. به جاي مقياسهاي فيزيكي، بايد اثربخشي خدمات را مورد سنجش قرار داد
برخي پرسشهاي نمونه
1. تا چه ميزان منابع موجود در كتابخانه (و يا قابل دسترس از طريق كتابخانه) مورد استناد كاربران آن قرار مي گيرد؟
2. تا چه ميزان خدمات اشاعه اطلاعات (تهيه انواع منابع رديف دوم مانند فهرست مندرجات، كتابشناسيها، مقاله نامه ها و نمايه نامه ها مورد استفاده قرار مي گيرد؟
3. تا چه ميزان و در چه سطحي پايگاههاي طراحي شده توسط كتابخانه مورد استفاده كاربران حضوري و راه دور قرار مي گيرد؟
4. تا چه ميزان كلاسها و دوره هاي آموزشي كتابخانه در بهبود رفتار اطلاع يابي و ارتقاء سواد اطلاعاتي تاثير مي گذارد؟
5. تا چه ميزان و در چه سطحي خدمات مشاوره اي و پژوهشي كتابخانه مورد استقبال و استفاده قرار گرفته است؟
6. تا چه ميزان خدمات كتابخانه، به توليد دانش نو توسط كاربران و پژوهشگران انجاميده است؟
پايان سخن: ملزومات حضور و بقا در عصر حاضر
1. اعتقاد عميقتر به ارزشها، رسالتها و نقش حرفه در تعالي جامعه بشري
2. پويايي بيشتر، سيال بودن و حضور در جامعه
3. تعامل و برون گرايي بيشتر
4. مديريت علمي تر
5. انجام پژوهش و آينده نگري
6. ادغام حرفه در فرايند فعاليتها و برنامه هاي توسعه
7. تجديد ساختار كتابخانه و يا مركز اطلاع رساني بر اساس نيازهاي جامعه،
8. فراهم ساختن ساختار منعطف و شرايط روانتر براي ارائه خدمات و دستيابي كاربران به اطلاعات و توليد دانش
8. توسعه خدمات برون كتابخانه اي و ايفاي نقش كارآمدتر در فرايند فعاليتهاي كاربران
9. بازآموزي پيوسته و تخصصي كتابداران
تنها در اين صورت است كه كتابداران قادر خواهند بود دوباره به منزله واسطه ميان نيازمندان اطلاعات و منابع اطلاعاتي نقش تاريخي و اساسي خود را ايفا كرده و وضعيت واسطه رهايي را به واسطه گري دوباره تبديل كنند:
ِِDis-intermediation